आनंद सागर पाठक, खगोलपत्री. Shravan 2025: 'ज्योतिर्लिंग' हा शब्द 'ज्योति' म्हणजे प्रकाश आणि 'लिंग' म्हणजे भगवान शिवाचे प्रतीक या दोन संस्कृत शब्दांपासून बनलेला आहे. धार्मिक कथांनुसार, एकदा भगवान शिव अनंत प्रकाशाच्या स्तंभाच्या रूपात प्रकट झाले. या स्तंभाला सुरुवात किंवा अंत नव्हता; तो पूर्णपणे शाश्वत आणि अनंत होते. ब्रह्मा आणि विष्णू यांच्यातील वाद शांत करण्यासाठी त्यांनी हे रूप प्रकट केले.

एकूण 64 ज्योतिर्लिंगांचा उल्लेख असला तरी, बारा ज्योतिर्लिंगे विशेषतः पवित्र आणि पूजनीय मानली जातात. शिवपुराणातही त्यांचे तपशीलवार वर्णन केले आहे.

ही बारा ज्योतिर्लिंगे (12 Jyotirlinga) भगवान शिवाच्या असीम आणि निराकार शक्तीचे प्रकटीकरण मानली जातात. ही ठिकाणे अशी मानली जातात जिथे पृथ्वी आणि शिव तत्वातील अंतर अत्यंत सूक्ष्म होते, ज्यामुळे भक्तांना भगवान महादेवाशी थेट जोडण्याचा दिव्य अनुभव येऊ शकतो.

बारा ज्योतिर्लिंगे आणि त्यांची महिमा (Jyotirlinga list)

1) सोमनाथ (गुजरात) – हे पहिले ज्योतिर्लिंग (Somnath Jyotirlinga) भगवान शिवाच्या शाश्वत आणि अविनाशी स्वरूपाचे प्रतीक आहे. अनेक वेळा नष्ट झाल्यानंतरही ते पुन्हा बांधण्यात आले, जे अढळ श्रद्धा आणि दिव्य चिकाटीचे प्रतीक मानले जाते.

2) मल्लिकार्जुन (आंध्र प्रदेश) – दुसरे ज्योतिर्लिंग श्री शैल पर्वतावर आहे. असे मानले जाते की शिव आणि पार्वती येथे एकत्र राहतात. हे स्थान दिव्य प्रेम, एकता आणि करुणेचे एक सुंदर प्रतीक आहे.

    3) महाकालेश्वर (उज्जैन, मध्य प्रदेश) – हे तिसरे ज्योतिर्लिंग (Mahakaleshwar Jyotirlinga) त्याच्या दक्षिणाभिमुखी लिंगासाठी प्रसिद्ध आहे. हे शिवलिंग अकाली मृत्युपासून संरक्षण आणि जीवन सुरक्षिततेचे प्रतीक मानले जाते.

    4) ओंकारेश्वर (मध्य प्रदेश) – चौथे ज्योतिर्लिंग (Omkareshwar Jyotirlinga) एका पवित्र बेटावर आहे, ज्याचा आकार 'ओम' ‘ॐ’ या चिन्हासारखा आहे. हे स्थान ध्वनी, निर्मिती आणि वैश्विक ऊर्जा यांचे प्रतिनिधित्व करते, अशी मान्यता आहे.

    5) केदारनाथ (उत्तराखंड) – हिमालयात उंचावर असलेले पाचवे ज्योतिर्लिंग (Kedarnath Jyotirlinga). हे मंदिर केवळ आध्यात्मिकदृष्ट्या प्रगल्भ नाही तर तिथे पोहोचणे ही भक्ती आणि धैर्याची परीक्षा देखील आहे.

    6) भीमाशंकर (महाराष्ट्र) – सहावे ज्योतिर्लिंग (Bhimashankar Jyotirlinga) हे भीम राक्षसाच्या वधाशी संबंधित आहे. अशुभ आणि वाईट शक्तींपासून संरक्षण करणारे म्हणून त्याची पूजा केली जाते.

    7) काशी विश्वनाथ (वाराणसी, उत्तर प्रदेश) – सातवे आणि सर्वात प्रसिद्ध ज्योतिर्लिंग (Kashi Vishwanath Jyotirlinga). असे मानले जाते की भगवान शिव येथे आत्म्याला मोक्ष देतात. हे मंदिर जीवन आणि मृत्यूच्या रहस्यांच्या पलीकडे मुक्तीचे प्रतीक आहे.

    8) त्र्यंबकेश्वर (महाराष्ट्र) – आठवे ज्योतिर्लिंग त्र्यंबकेश्वर (Trimbakeshwar Jyotirling) आहे, जिथून पवित्र गोदावरी नदीचा उगम होतो. हे ठिकाण मोक्षप्राप्तीसाठी केल्या जाणाऱ्या विशेष विधींसाठी प्रसिद्ध आहे.

    9) वैद्यनाथ (झारखंड) – नववे ज्योतिर्लिंग वैद्यनाथ (Baidyanath Jyotirlinga) आहे, येथे भगवान शिव यांची दैवी वैद्य म्हणून पूजा केली जाते. ते शारीरिक आणि आध्यात्मिक आजार बरे करतात असे मानले जाते.

    10) नागेश्वर (गुजरात) – विष आणि वाईटापासून संरक्षणासाठी प्रसिद्ध असलेले दहावे ज्योतिर्लिंग नागेश्वर (Nageshwar Jyotirling) आहे. ते निर्भयता, शक्ती आणि संरक्षणाचे प्रतीक आहे.

    11) रामनाथस्वामी (रामेश्वरम, तामिळनाडू) – अकरावे ज्योतिर्लिंग रामायणाशी (Ramanathaswamy Temple) संबंधित आहे. असे मानले जाते की भगवान श्री राम यांनी रावणाच्या वधानंतर प्रायश्चित्त म्हणून येथे शिवलिंगाची स्थापना केली होती आणि त्याची पूजा केली होती.

    12) घृष्णेश्वर (छत्रपती संभाजीनगर, महाराष्ट्र) – प्रसिद्ध वेरूळ लेण्यांजवळ असलेले बारावे आणि सर्वात लहान ज्योतिर्लिंग घृष्णेश्वर आहे (Grishneshwar Jyotirlinga). ते पुनर्जन्म, करुणा आणि आध्यात्मिक पुनरुत्थानाचे प्रतीक मानले जाते.