जेएनएन, मुंबई: महाराष्ट्र राज्याची स्थापना भारतीय राज्य पुनर्रचना आयोगनुसार 1 मे 1960 रोजी झाली. त्यावेळी महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीचा उद्देश म्हणजे मराठी भाषिक लोकांसाठी एक स्वतंत्र राज्य बनवणे. महाराष्ट्राची निर्मिती स्वतंत्र मराठी भाषिक राज्य म्हणून झाली. या प्रक्रियेचा प्रमुख इतिहास 1956 मध्ये सुरू झाला होता, जेव्हा भारतीय राज्य पुनर्रचना आयोग (States Reorganization Commission) ने भारतातील राज्ये आणि प्रांतांची सीमारेषा पुन्हा निश्चित केली.

त्यावेळी 'बॉम्बे राज्य'ला दोन भागात विभागण्यात आले. एक भाग महाराष्ट्र म्हणून आणि दुसरा भाग गुजरात म्हणून. बॉम्बे राज्याच्या विभाजनानंतर महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली, ज्यामध्ये मुंबईसह 1956 च्या राज्य पुनर्रचना आयोगाच्या मान्यतेनुसार महाराष्ट्र आणि गोवा विभागले गेले. राज्याच्या निर्मितीची ही प्रक्रिया मुख्यतः मराठी भाषिकांची मागणी आणि त्यांच्या सामाजिक-आर्थिक व सांस्कृतिक हक्कांसाठी होती. अशा प्रकारे, 1 मे 1960 हा दिवस महाराष्ट्राच्या उभारणीचा दिवस मानला जातो, आणि हा दिवस राज्याच्या स्थापना दिन म्हणून साजरा केला जातो.

महाराष्ट्राची निर्मिती हा एक ऐतिहासिक घटनाक्रम आहे, जो भारतीय राज्यघटनेनुसार प्रांतिक पुनर्रचना अधिनियम 1956 अंतर्गत पार पडला. महाराष्ट्राची निर्मिती प्रक्रिया विविध सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय घटकांवर आधारित होती. महाराष्ट्र राज्याच्या निर्माणासाठी झालेले संघर्ष, त्यातला संघर्षमय प्रवास, लोकशाही आंदोलन आणि विविध क्षेत्रातील समर्पण यांचा इतिहास खूपच महत्त्वपूर्ण आहे. या लेखात, महाराष्ट्राच्या निर्मितीची पार्श्वभूमी, महत्त्वाचे घटक आणि त्यानंतरचे परिणाम विस्तृतपणे जाणून घेऊया. 

महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती काही प्रमाणात ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक घटकांवर आधारित होती. भारतीय उपखंडाच्या इतिहासात महाराष्ट्राची महत्त्वपूर्ण भूमिका होती, विशेषतः छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्याच्या काळात. मराठा साम्राज्याच्या विस्तारामुळे आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्यात मराठा सैनिकांच्या योगदानामुळे महाराष्ट्राच्या भौगोलिक व सांस्कृतिक स्वरूपाला एक महत्त्वपूर्ण स्थान मिळाले. याच काळात मराठा साम्राज्याच्या शतकांतील संघर्षांनी मराठा समाजाला एकजुट केले. यामुळे महाराष्ट्राचा संस्कृतिक ठसा भारतीय उपखंडावर आणि जगावर पडला. तथापि, ब्रिटिश साम्राज्याच्या आक्रमणामुळे मराठा साम्राज्य 1818 मध्ये समाप्त झाले. ब्रिटिशांच्या शाश्वत राज्याधिकारामुळे महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक भूमिका आणि संघटनांचे स्वरूप बदलले.

भारत स्वतंत्र झाल्यांनतर भारत सरकारने 1956 मध्ये प्रांतिक पुनर्रचना अधिनियम लागू केला. या अधिनियमाच्या आधारे देशातील विविध प्रांतांना भाषिक आधारावर पुनर्गठित करण्याचे काम सुरु झाले. यामुळे विविध भाषिक आणि सांस्कृतिक घटकांनुसार राज्यांची निर्मिती केली गेली. महाराष्ट्राच्या निर्मितीच्या मागे मुख्य कारण म्हणजे मराठी भाषिकांची एकजूट आणि त्यांचा प्रादेशिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक परंपरेतील महत्त्व.

मराठी भाषिक राज्याची मागणी आणि मुंबई शहराचा वाद
1956 मध्ये प्रांतिक पुनर्रचना अधिनियम लागू होण्यापूर्वी, मराठी भाषिक राज्याची मागणी जोर धरू लागली होती. विशेषतः दक्षिण भारतातील भाषा प्रांतांना आधार म्हणून राज्ये मिळवण्यात यश आले होते, म्हणूनच महाराष्ट्रासाठीही एक स्वतंत्र मराठी भाषिक राज्याची मागणी निर्माण झाली. या मागणीला एक ठळक वळण मिळाले ते १९५३ मध्ये महाविद्यालयीन शिक्षणतज्ञ, लेखक आणि नेते सावरकर यांनी केलेली भाषिक मागणी होती. महाराष्ट्राच्या निर्मितीला अनेक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय संघर्षांचा सामना करावा लागला. 1947 मध्ये भारतीय स्वातंत्र्यानंतर, विविध राजकीय गटांनी राज्याची रचना कशी करावी यावर वाद-विवाद सुरु केले. विशेषतः कर्नाटका, गुजरात आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांतील सीमाभागांचे प्रश्न गंभीर होते. महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी मुंबई हे महत्त्वाचे मुद्दा बनले होते, कारण ते एक प्रमुख व्यापारी, औद्योगिक आणि सांस्कृतिक केंद्र होते. मुंबई शहराचा वाद महाराष्ट्राच्या निर्मितीच्या प्रक्रियेत एक महत्त्वाचा घटक होता. मुंबईची भौगोलिक स्थिती आणि आर्थिक महत्त्वामुळे, त्याचे स्थान अनेक भाषा समूहांच्या ताब्यात होतं. मुंबईने तीव्र राजकीय संघर्ष निर्माण केला, जेव्हा कर्नाटका आणि गुजरातने त्याच्या ताब्यात असलेल्या मुंबईसाठी मागणी केली. पण, अखेरीस महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी सर्व प्रमुख घटक एकजुट झाले आणि मुंबई राज्य महाराष्ट्राच्या अंतर्गत समाविष्ट करण्यात आली.

    17 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. यावेळी मुंबई शहराला महाराष्ट्र राज्याच्या अधीन केले गेले, पण यासोबतच मुंबईतील इतर भाषिक गटांसाठी एक स्वतंत्र राज्य—गुजरात—सुध्दा निर्माण करण्यात आले. गुजरात आणि महाराष्ट्र हे दोन राज्यं भौगोलिक आणि भाषिक दृष्टिकोनातून एकमेकांपासून वेगळे करण्यात आले.

    महाराष्ट्राच्या निर्मितीचे साक्षीदार
    महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेसाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देणाऱ्यांमध्ये यशवंतराव चव्हाण, द. मा. मिरासदार, आणि वसंतदादा पाटील यांचा समावेश आहे. यशवंतराव चव्हाण हे महाराष्ट्राच्या पहिले मुख्यमंत्री झाले, ज्यांनी राज्याच्या निर्मितीत मोठं योगदान दिलं आहे.

    शेतकी, कृषी आणि उद्योगधंद्यांच्या क्षेत्र
    महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेनंतर, राज्याच्या आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक स्थितीत विविध बदल घडले. राज्याने औद्योगिक क्रांतीच्या क्षेत्रात मोठी प्रगती केली. मुंबई ही भारतातील आर्थिक हब म्हणून ओळखली जाऊ लागली. महाराष्ट्राने आपल्या शेतकी, कृषी आणि उद्योगधंद्यांच्या क्षेत्रातही मोठा बदल केला. उद्योगधंद्यांसाठी एक आकर्षक राज्य बनवण्यासाठी सरकारने अनेक योजनांची अंमलबजावणी केली.

    आदर्श राज्य
    दृष्टिकोनातूनही महाराष्ट्राने एक स्थिर आणि प्रगल्भ नेतृत्व तयार केले. आज विविध क्षेत्रात महाराष्ट्र अग्रेसर आहे. देशाच्या अर्थव्यस्थेतही महाराष्ट्राचा मोलाचा वाटा आहे.  महाराष्ट्रात विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक समूहांचा वावर असून, राज्य सरकारने त्यांच्यात सुसंवाद साधला. यामुळे महाराष्ट्र हे एक विविधतेत एकतेचे आदर्श राज्य बनले आहे.

    हेही वाचा:Maharashtra Day: या संदेशाद्वारे तुमच्या प्रियजनांना द्या महाराष्ट्र दिनाच्या शुभेच्छा

    हेही वाचा:महाराष्ट्र दिन 2025: सातासमुद्रापारही महाराष्ट्राच्या लोककलांचा डंका, आधुनिकतेची अनोखी जोड!

    हेही वाचा:Maharashtra Din 2025: राज्याने स्थापनेपासून अशी केली सर्वच क्षेत्रात प्रगती, जाणून घ्या 65 वर्षांचा आढावा