जेएनएन, मुंबई: महाराष्ट्र राज्याची स्थापना 1 मे 1960 रोजी झाली. या घटनेनंतर गेल्या 65 वर्षांमध्ये महाराष्ट्राने सर्वच क्षेत्रांमध्ये उल्लेखनीय प्रगती केली आहे. औद्योगिक विकास असो, शिक्षण क्षेत्र असो, कृषी असो वा सांस्कृतिक परंपरा – प्रत्येक क्षेत्रात महाराष्ट्राने देशात अग्रस्थानी स्थान मिळवले आहे. महाराष्ट्राचा विकास हा केवळ आर्थिकच नाही, तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीयदृष्ट्याही समृद्ध झाला आहे.

संयुक्त महाराष्ट्राची स्थापना झाल्यानंतर राज्याने औद्योगिक, कृषी, शैक्षणिक आणि सामाजिक क्षेत्रात अभूतपूर्व प्रगती केली आहे. मुंबईने देशाच्या आर्थिक राजधानीचे स्थान मिळवले असून पुणे, नाशिक, नागपूर, औरंगाबाद यांसारख्या शहरांनी औद्योगिक विकासात महत्त्वाचे योगदान दिले आहे. माहिती तंत्रज्ञान, वाहननिर्मिती, औषधनिर्माण आणि अवकाश संशोधन यासारख्या क्षेत्रात महाराष्ट्राने स्वतःची ठसा उमटवला आहे.

कृषी क्षेत्रातही हरित क्रांतीच्या जोरावर पश्चिम महाराष्ट्राने उस उत्पादनात आणि सहकारी चळवळीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांच्या जीवनमानात सकारात्मक बदल घडवले. कोयना, उजनी, जायकवाडीसारख्या जलसिंचन प्रकल्पांनी कृषी अर्थव्यवस्थेला चालना दिली.

शिक्षण आणि संशोधन क्षेत्रात IIT मुंबई, पुणे विद्यापीठ, टाटा इन्स्टिट्यूट्स यांसारख्या संस्थांनी जागतिक स्तरावर नावलौकिक मिळवला आहे. मेट्रो प्रकल्प, द्रुतगती महामार्ग, विमानतळांचे आधुनिकीकरण अशा पायाभूत सुविधांमध्ये मोठी गुंतवणूक झाली आहे.

सांस्कृतिक क्षेत्रातही महाराष्ट्राने आपली परंपरा आणि आधुनिकतेचा सुरेख संगम साधला आहे. मराठी चित्रपटसृष्टी, साहित्यिक चळवळी, संगीत क्षेत्र यामध्ये जागतिक स्तरावर नाव कमावले आहे.

औद्योगिक आणि आर्थिक प्रगती

    महाराष्ट्र हा देशातील सर्वाधिक औद्योगिक विकास झालेला राज्य आहे. मुंबई ही देशाची आर्थिक राजधानी म्हणून जगभर प्रसिद्ध आहे. पुणे, नाशिक, औरंगाबाद, नागपूर ही शहरेही मोठी औद्योगिक केंद्रे बनली आहेत. माहिती तंत्रज्ञान, वाहननिर्मिती, औषधनिर्मिती, वस्त्रोद्योग आणि अन्न प्रक्रिया उद्योग यात महाराष्ट्राने मोठी मजल मारली आहे.

    बांधकाम व्यवसाय, सेवा क्षेत्र, पर्यटन आणि चित्रपटसृष्टी यांमुळेही राज्याच्या अर्थव्यवस्थेत भरीव वाढ झाली आहे. मुंबई शेअर बाजार (BSE) आणि राष्ट्रीय शेअर बाजार (NSE) यांसारख्या वित्तीय संस्थांनी महाराष्ट्राच्या आर्थिक महत्त्वात भर घातली आहे.

    शेत व ग्रामीण विकास

    महाराष्ट्र एक कृषिप्रधान राज्य आहे. हरित क्रांतीच्या प्रभावामुळे राज्यातील शेतीत नवे बदल झाले. सिंचन प्रकल्प, खतांचा वापर, यांत्रिकीकरण आणि आधुनिक शेतीतंत्रज्ञान यांच्या मदतीने अन्नधान्याचे उत्पादन वाढवले गेले. दुष्काळग्रस्त मराठवाडा व विदर्भ भागासाठी विशेष योजनाही राबवण्यात आल्या.

    सहकारी चळवळीतून साखर कारखाने आणि दुग्धव्यवसायाला चालना मिळाली. आज महाराष्ट्र हा देशातील प्रमुख साखर उत्पादक राज्य आहे. कृषी पूरक उद्योग, फळबागा व सेंद्रिय शेतीमुळे ग्रामीण भागात नवे आर्थिक संधी निर्माण झाल्या.

    शिक्षण आणि संशोधन

    "विद्येचं माहेरघर" म्हणून ओळखले जाणारे महाराष्ट्र राज्य शिक्षणाच्या क्षेत्रात अग्रगण्य आहे. प्राथमिक शिक्षणापासून उच्च शिक्षणापर्यंत राज्यात भरीव वाढ झाली आहे. पुणे विद्यापीठ, मुंबई विद्यापीठ, नागपूर विद्यापीठ यांसारख्या नामवंत संस्था देशात आदर्श मानल्या जातात.

    आयआयटी मुंबई, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस (TISS), सीडीएसी, आयआयएसईआर पुणे, राष्ट्रीय संरक्षण अकादमी (NDA) अशा संशोधन व तंत्रज्ञान संस्थांमुळे राज्याने राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळवली आहे.

    सांस्कृतिक विकास

    महाराष्ट्राची सांस्कृतिक परंपरा अत्यंत समृद्ध आहे. संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर यांच्या संत परंपरेपासून आधुनिक मराठी साहित्यापर्यंत एक दीर्घ व गौरवशाली परंपरा येथे पाहायला मिळते. लोककला, नाट्य, संगीत, साहित्य, चित्रपट अशा विविध माध्यमांतून महाराष्ट्राने आपली सांस्कृतिक ओळख निर्माण केली आहे.

    मुंबईतील 'बॉलीवूड' हे आज जगातील सर्वात मोठे चित्रपट उत्पादन केंद्र आहे. यामुळे महाराष्ट्राची जागतिक पातळीवरही सांस्कृतिक ओळख तयार झाली आहे.

    आरोग्य व सामाजिक सुधारणा

    महाराष्ट्राने आरोग्यसेवा क्षेत्रातही प्रगती केली आहे. ग्रामीण भागात प्राथमिक आरोग्य केंद्रे, तर शहरी भागात मल्टीस्पेशालिटी रुग्णालये उभारण्यात आली आहेत. 'महात्मा फुले आरोग्य योजना', 'जीवनदायी योजना' यांसारख्या योजना गरीब व गरजू लोकांसाठी उपयुक्त ठरल्या आहेत.

    सामाजिक सुधारणा चळवळींत महाराष्ट्राने ऐतिहासिक भूमिका बजावली आहे. महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सामाजिक समता, शिक्षणाचा प्रसार आणि दलित हक्कासाठी केलेल्या कार्याचा परिणाम आजही महाराष्ट्राच्या सामाजिक आराखड्यात दिसतो.

    पायाभूत सुविधा व नागरीकरण

    शहरांमध्ये मेट्रो प्रकल्प, उड्डाणपूल, जलवाहतूक प्रकल्प, स्मार्ट सिटी योजनेमुळे नागरी जीवनशैलीत सकारात्मक बदल झाला आहे. मुंबईतील मेट्रो सेवा, मुंबई-नागपूर समृद्धी महामार्ग, मुंबई ट्रान्स हार्बर लिंकसारखे प्रकल्प राज्याच्या भौतिक विकासाचे प्रतीक आहेत.

    नवीन आव्हाने

    महाराष्ट्र आज वाढते नागरीकरण, प्रदूषण, पाणीटंचाई, शेतकरी आत्महत्या, बेरोजगारी आणि दुष्काळ यांसारख्या गंभीर समस्यांचा सामना करत आहे. या समस्यांवर मात करण्यासाठी राज्य सरकार विविध धोरणात्मक उपाययोजना राबवत आहे.