जेएनएन, मुंबई: महाराष्ट्र त्याच्या नावाप्रमाणेच मोठ्या प्रमाणात व्यापला आहे. विविध रंगांनी रंगलेल्या या राज्यात सुरवातीपासून अनेक लोककला प्रचलित आहे. ज्या आजही मोठ्या आपुलकीने जपल्या जात आहेत आणि केवळ जपल्याचं जात नाहीत तर त्याची प्रसिध्दी सातासमुद्रापार पोहचली आहे.
महाराष्ट्रातील आदिवासी आणि ग्रामीण संस्कृतीत वारली चित्रकला, लावणी, तामाशा, पोवाडा, दशावतार, कीर्तन इत्यादी प्राचीन परंपरागत कला फार महत्वाच्या आहेत. या कलेला राज्य आणि केंद्र सरकारकडून विविध मार्गांनी मान्यता आणि प्रोत्साहन मिळते. उदाहरणार्थ, वारली चित्रकलेला जीआय टॅग (भौगोलिक निर्देशांक चिन्ह) 2014 मध्ये मिळवून तिचा दर्जा उंचावण्यात आला आहे. तसेच आदिवासी युवकांनी स्थापत्य संस्था एडव्हसी युवा शक्ती (AYUSH) मार्फत वारली चित्रकलेचे प्रशिक्षण देऊन शेकडो लोकांना आर्थिक आत्मनिर्भर होण्यास मदत केली आहे.
तमाशा- महाराष्ट्रात तमाशा हा लोककला प्रकार देखील प्रचलित होता. एकेकाळी या प्रकाराला मोठी प्रसिद्धी होती. गावोगावी तमाशाचे आयोजन केले जायचे. आजच्या एकविसाव्या शतकात हा लोककला प्रकार लोप पावत असला तरीही महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने याचे जतन करण्याचे प्रयत्न केले जात आहे. राज्य संस्कृतीमंत्री आशिष शेलार यांनी 2025 मध्ये कोविडनंतर तामाशा कलाकारांच्या समस्या अभ्यासण्यासाठी तज्ञ समिती गठीत केल्याची घोषणा केली
महाराष्ट्रात वार्षिक लोककला महोत्सव (जसे नारायणगाव तामाशा मेळा) भरविले जातात, ज्यात जिल्हाभरातील तुकडी आपली कला सादर करतात. 2023 मध्ये नारायणगाव मेळ्यात 30 तामाशा दळांनी मिळून तब्बल 12 कोटी रुपये उत्पन्न कमावले होते. या मेळ्यांमुळे पारंपरिक कला गावोगावी पोहोचून रसिकांपर्यंत जाते. त्याचप्रमाणे लावणीसारख्या लोकनृत्य स्पर्धा आणि ख्यातनाम कलादिग्गजांनी दिलेले पुरस्कार हे कलाकारांना प्रोत्साहन देतात.
लावणी- लावणी हा महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध लोकनृत्य प्रकार असून आधुनिक रंगभूमींवरही सादर केला जातो. युवक वर्गात लावणी, तामाशा आणि वारलीपण मोठ्या रुचीने स्वीकारल्या गेल्या आहेत. अनेक कॉलेज आणि कला संस्थांमध्ये पारंपरिक लोकनृत्य-गायीच्या स्पर्धा भरतात. आजही लावणी हा नृत्य प्रकार मोठ्या उत्साहात विविध प्रसंगी सादर केला जातो. अनेक चित्रपटांमध्ये अभिनेत्रींनी केलेल्या लावण्या लोकांच्या मनावर राज्य करत आहे.
महाराष्ट्राची पारंपरिक कला अनेक शतकांपासून अस्तित्वात आहे आणि ती राज्याच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा अविभाज्य भाग आहे. या कलांचे आजचे महत्त्व काय हे या टप्प्यांच्या माध्यमातून आपण जाणून घेऊया.
- सांस्कृतिक ओळख आणि अभिमान: महाराष्ट्राच्या पारंपरिक कलांनी राज्याची सांस्कृतिक ओळख निर्माण केली आहे. उदाहरणार्थ, लावणी, कठकली, हास्यनाट्य, दिंडी, गावठी संगीत आणि शिवकालीन कलेचे स्मारक यांचा आजही मोठा प्रभाव आहे. हे लोकसमूहांच्या एकात्मतेचे प्रतीक आहेत.
- परंपरेंना जपणारा: या कलांचा अभ्यास आणि परंपरेला जपणारा दृष्टिकोन आजच्या पिढीला सांस्कृतिक वारसा सांगतो आणि त्यातल्या गहिऱ्या अर्थांचा शोध घेण्याची प्रेरणा देतो. लोककला आणि शास्त्रीय कला यांचे संगम, त्यांच्या मूळ आशयाची जाणीव ठेवून त्यावर आधारित नवचेतना निर्माण करणे हे आजच्या काळात महत्त्वाचे आहे.
- आधुनिकतेच्या युगात सांस्कृतिक आदान-प्रदान: आजच्या डिजिटल युगात महाराष्ट्राच्या पारंपरिक कलेला जागतिक स्तरावर अधिक ओळख मिळवता येते. इंटरनेट आणि सोशल मिडियाच्या माध्यमातून, लोककला व शास्त्रीय कलांना जगभरात पोहोचत आहे. ज्यामुळे ती एक जागतिक सांस्कृतिक धरोहर बनली आहे.
- पर्यटनासोबत सांस्कृतिक वाढ: महाराष्ट्रातील पारंपरिक कला आणि उत्सव (जसे की गणेशोत्सव, गोडमाळा उत्सव, कला महोत्सव) पर्यटकोंच्या आकर्षणाचे केंद्र ठरत आहेत. या कलेमुळे राज्याची आर्थिक वाढ, रोजगार निर्माण होतो आहे.
- सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारसा: महाराष्ट्राच्या पारंपरिक कला, जसे की नृत्य, संगीत, कला आणि साहित्य, राज्याच्या सांस्कृतिक ओळखीला दर्शवतात. लावणी, गौळण, झूळन, कठकली आणि भारूड अशा पारंपरिक कलांद्वारे महाराष्ट्राच्या सामाजिक, धार्मिक आणि ऐतिहासिक परंपरांची माहिती मिळते. आजही हे कलासंस्कृती महाराष्ट्राच्या अभिमानाचे प्रतीक आहेत.
- संवेदनशीलता आणि सामाजिक संदेश: पारंपरिक कला लोकांच्या दैनंदिन जीवनाशी जोडलेली असते. लावणी किंवा नृत्य नाटक केवळ मनोरंजनाचा स्रोत नसतो, तर ते सामाजिक आणि सांस्कृतिक मुद्द्यांवर एक ठोस संदेश देतात. आजच्या काळात या कलांचा वापर समाजातील विविध समस्या, असमानता, आणि जागरूकता निर्माण करण्यासाठी केला जातो.
- आधुनिक कलासंस्कृतीशी समन्वय: आधुनिकतेच्या युगात पारंपरिक कला आणि आधुनिक कला यांचा संगम होऊ लागला आहे. आजचा कलाकार पारंपरिक कलेचा अभ्यास करून त्यात नवीन प्रयोग करत आहे. उदाहरणार्थ, लोकसंगीत आणि नृत्य या कलांचा वापर आधुनिक पद्धतीने सादर केला जातो, आणि त्याने नवीन पिढीला त्याची महत्त्वाची गोडी लागली आहे. वेसळी नृत्य, भारुडे, कव्वाली यासारख्या पारंपरिक कलांचे आधुनिक संगीतशैलीमध्ये समावेश केल्याने त्यांना नवीन जीवन मिळाले आहे.
- सांस्कृतिक पर्यटनाचा भाग: महाराष्ट्रातील पारंपरिक कला आणि उत्सव पर्यटनासाठी महत्त्वाचे ठरले आहेत. गणेशोत्सव, गुढी पाडवा, संत तुकाराम महापूजन व इतर सांस्कृतिक कार्यक्रम पर्यटकांना आकर्षित करतात. यामुळे राज्याच्या सांस्कृतिक वारशाला जागतिक स्तरावर प्रसार होतो.
- सामाजिक एकतेला चालना: पारंपरिक कला लोकांना एकत्र आणण्याचे काम करते. विविध धर्म, पंथ, आणि समाजाच्या गटांची विविधता याचं आदान-प्रदान ही कला साधते. विविधता स्वीकारून, एकात्मता आणि समता निर्माण करण्यासाठी आजच्या काळात पारंपरिक कला महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहेत.
- आर्थिक व रोजगार संधी: पारंपरिक कला उद्योग अनेक लोकांच्या रोजगाराचे स्रोत ठरले आहेत. हस्तकला, शिल्पकला, संगीत आणि नृत्य या कलांमुळे अनेक कलाकारांना आपल्या कलेच्या माध्यमातून उपजीविका मिळते. याशिवाय, पर्यटनावर आधारित उद्योगांनी या कलेला आर्थिक संधी दिल्या आहेत.
- संवर्धन आणि शिक्षण: महाराष्ट्रातील पारंपरिक कलांचे संवर्धन आजच्या शाळा, महाविद्यालये आणि कला संस्थांमध्ये शिक्षण म्हणून दिले जाते. यामुळे नवा पिढी या कलांची शिकवण घेते आणि त्याला नवीन जीवन मिळवते.
हेही वाचा: Maharashtra Day: या संदेशाद्वारे तुमच्या प्रियजनांना द्या महाराष्ट्र दिनाच्या शुभेच्छा