प्रो. गिरिजा शंकर शास्त्री (माजी अध्यक्ष, ज्योतिष विभाग, बनारस हिंदू विद्यापीठ, वाराणसी). कार्तिक महिन्याच्या शुद्ध पंधरवड्याच्या एकादशीला प्रबोधिनी किंवा देवोत्थान एकादशी म्हणतात. ती भगवान विष्णूंच्या जागरणाशी संबंधित आहे. पुराणांमध्ये हे सर्वज्ञात आहे की भगवान विष्णू आषाढ महिन्याच्या शुद्ध पंधरवड्याच्या एकादशीला झोपतात आणि चार महिने झोपल्यानंतर प्रबोधिनी एकादशीला जागे होतात.
भगवान विष्णू झोपत नाहीत किंवा जागे होत नाहीत, परंतु भक्तांचा असा विश्वास आहे की पावसाळ्यात विष्णूच्या रूपात अवतार घेतलेला सूर्य ढगांनी झाकलेला असतो तेव्हापासून तो ढगांपासून मुक्त होईपर्यंतचा चार महिने भगवानांची झोप मानली जाते. याला चातुर्मास्य व्रत असेही म्हणतात. हा आपल्यातील दिव्यत्व जागृत करण्याचा देखील एक काळ आहे.
प्रबोधिनी एकादशीचे व्रत भक्तीने पाळताना, रात्रीच्या वेळी भगवान विष्णूंना स्तोत्रे म्हणण्याद्वारे, पुराणातील कथा सांगण्याद्वारे आणि शंख, ढोल, नागद, मृदंग, वीणा आणि इतर वाद्ये वाजवून स्तोत्रे गात झोपेतून जागे केले जाते. त्यांचे ध्यान करताना, हा मंत्र जप करून त्यांना जागृत केले जाऊ शकते:
उत्तमोत्तिष्ठ गोविंद त्यज निद्रां जगत्पते ।
त्वयि सुप्ते जगन्नाथ जगत् सुप्तं भवेदिदम् ।
उथिते चेष्टते सर्वमुत्तिष्ठोत्तिष्ठ माधव ।
गता मेघा व्ययच्छैव निर्मलं निर्मलादिशाः ।
शारदानी च पुष्पाणी गृहं मम केशव ।
हे विश्वाच्या स्वामी, झोप सोडून जागे व्हा. जर तुम्ही झोपत राहिलात तर हे विश्व देखील झोपत राहील... अशाप्रकारे, हा सण देवाच्या जागृतीचे तसेच संपूर्ण जगाच्या जागृतीचे प्रतीक आहे. यामध्ये, देव जगाला संदेश देतो की निष्क्रियतेची रात्र संपली आहे आणि कर्माचा सूर्य उगवणार आहे. आपण आपल्या संबंधित कर्तव्यांसाठी देखील जागृत झाले पाहिजे.
एकादशीच्या रात्री, आपल्या क्षमतेनुसार जागे राहावे. आळस बाजूला ठेवून, उत्साहाने पूजा, प्रदक्षिणा, प्रार्थना, पुष्पहार, आरती इत्यादी कराव्यात. विष्णू सहस्रनाम स्तोत्र, भगवद्गीता पाठ करावी, भगवानांचे आठ अक्षरी आणि बारा अक्षरी मंत्र जपावेत. या दिवशी, वारंवार मद्यपान, जास्त फळे खाणे, अशुद्धता, खोटे बोलणे, पानांचे सेवन, दिवसा झोपणे किंवा लैंगिक संबंध टाळावेत. काही लोक भगवान जागे झाल्यानंतर तुलसी विवाह देखील करतात.
प्रबोधिनी एकादशीचे व्रत कोणाला पाळता येते? या संदर्भात, धार्मिक शास्त्रे सांगतात की जो आपल्या जातीनुसार आचरण आणि विचारांचे पालन करतो, जो निस्वार्थी, सत्यवादी आहे आणि सर्वांचे कल्याण करतो, मग तो ब्राह्मण असो, क्षत्रिय असो, वैश्य असो, शूद्र असो, अस्पृश्य असो, पुरुष असो किंवा स्त्री असो, ते सर्वजण हे व्रत करण्यास पात्र आहेत.
पद्मपुराण उत्तरखंड, नारदपुराण आणि ब्रह्मवैवर्तपुराणानुसार, एकादशी व्रत हे त्या बोटीसारखे आहे, ज्याचा आश्रय घेऊन आत्मा जीवनसागर पार करतो. महाभारतानुसार, कलियुगात आत्मा अन्नात राहतो, म्हणून, इतर व्रते भक्तीने पाळणे खूप कठीण असल्याने, प्रबोधिनी एकादशी व्रत कमी कठीण आहे परंतु अधिक फळ देते. कारण पुराणांचा सार असा आहे की जर प्रबोधिनी एकादशीला अन्न सोडणे शक्य नसेल तर फक्त भात सोडावा. कार्तिक महिन्याचा हा व्रत सर्वोत्तम आहे.
श्रीमद्भागवत पुराणाच्या दहाव्या अध्यायातील 28 व्या अध्यायात असे वर्णन आहे की नंद बाबा प्रबोधिनी एकादशीला अन्न न घेता उपवास करत असत. हे व्रत पाळणाऱ्यांना मोक्ष देते. पद्मपुराणातील उत्तराखंडमध्ये धर्मराज युधिष्ठिराने भगवान श्रीकृष्णांना प्रबोधिनी एकादशीचे महत्त्व विचारले.
त्यांनी सांगितले की, ब्रह्मदेवांनी नारदांना प्रबोधिनीचा महिमा सांगताना म्हटले की, प्रबोधिनीची महिमा पाप आणि रोगांचा नाश करते, पुण्य वाढवते आणि श्रेष्ठ बुद्धी असलेल्यांना मोक्ष प्रदान करते. कार्तिक महिन्यात भगवान विष्णूंच्या प्रबोधिनी तिथीच्या आगमनापर्यंत समुद्रापासून ते सरोवरापर्यंत सर्व तीर्थक्षेत्रे त्यांच्या वैभवात आनंद करतात.
केवळ प्रबोधिनी व्रत केल्याने, एक हजार अश्वमेध आणि शंभर राजसूय यज्ञांचे फळ मिळते. जर एखाद्याला अत्यंत दुर्मिळ वस्तूची इच्छा असेल आणि तो देवोत्थानी व्रत श्रद्धेने पाळतो, तर त्याला ते निश्चितच मिळते.
पुराणानुसार, प्रबोधिनी किंवा देवउठनी एकादशीचे व्रत श्रद्धेने पाळल्याने अश्वमेधासारख्या सर्व तीर्थयात्रा आणि यज्ञांसारखेच फायदे मिळतात. जे लोक हे व्रत नियमितपणे रात्रभर जागृत राहून करतात त्यांना मोक्षाचे अंतिम ध्येय प्राप्त होते. त्यांचे जीवन सुख, समृद्धी, संतती आणि नातवंडांनी समृद्ध होते आणि त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटी त्यांना सर्वोच्च स्थान किंवा चार मुक्तींपैकी एक प्राप्त होते.
हेही वाचा: Dev Uthani Ekadashi 2025 Date: 01 किंवा 02 नोव्हेंबर, देवउठनी एकादशी कधी? जाणून घ्या तारीख आणि शुभ वेळ