जेएनएन, मुंबई. Vande Mataram 150 Years: भारताच्या राष्ट्रभावनेचे प्रतीक ठरलेले आणि स्वातंत्र्यलढ्याचा आत्मा बनलेले ‘वंदे मातरम्’ या अमर राष्ट्रगीताला यंदा 150 वर्षे पूर्ण झाली आहेत. या ऐतिहासिक निमित्ताने देशभरात “वंदे मातरम् 150” या विशेष मोहिमेअंतर्गत विविध कार्यक्रम, सामूहिक गायन, चर्चासत्रे आणि प्रदर्शनांचे आयोजन करण्यात आले आहे. केंद्र आणि राज्य सरकारांकडून या गीताच्या गौरवपूर्ण वारशाचे स्मरण करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर उत्सव साजरे होत आहेत.
बंकिमचंद्रांच्या लेखणीतून उदयास आलेले राष्ट्रगीत
1875 साली बंगालचे सुप्रसिद्ध साहित्यिक बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांनी हे गीत लिहिले. त्या काळात भारत ब्रिटिश राजवटीखाली होता आणि देशभरात स्वातंत्र्याची हाक दडपली गेली होती. बंकिमचंद्र यांनी आपल्या लेखणीद्वारे जनमानसात स्वाभिमान आणि देशभक्तीची ज्योत चेतवण्याचा प्रयत्न केला.
“वंदे मातरम्” या शब्दांनी त्यांनी भारतीय मातृभूमीला देवीच्या रूपात साकारले. हे गीत नंतर त्यांच्या प्रसिद्ध कादंबरी ‘आनंदमठ’ (१८८२) मध्ये समाविष्ट करण्यात आले. या कादंबरीत भारतभूमीचे वर्णन देवीच्या स्वरूपात करून मातृभूमीप्रती भक्ती, शौर्य आणि त्यागाचा संदेश दिला आहे.
या गीतातील प्रत्येक ओळ भारतीय संस्कृतीच्या मूलभूत मूल्यांना उजाळा देते — सुजलां सुफलां मलयजशीतलाम्, शस्यश्यामलां मातरम्… या ओळी भारतीय भूमीच्या संपन्नतेचे आणि सौंदर्याचे वर्णन करतात.
स्वातंत्र्यलढ्यात ‘वंदे मातरम्’ चे घोषवाक्य
1896 मध्ये कोलकात्यातील भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या अधिवेशनात रवींद्रनाथ टागोर यांनी “वंदे मातरम्” हे गीत प्रथम सार्वजनिकरित्या गायले. त्यानंतर हे गीत भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे घोषवाक्य बनले.
1905 मध्ये ब्रिटिशांनी बंगालचे विभाजन केले, त्यानंतर स्वदेशी चळवळीला गती मिळाली आणि “वंदे मातरम्” हे गाणं त्या चळवळीचा आत्मा ठरले. विद्यार्थ्यांनी, कार्यकर्त्यांनी आणि स्वातंत्र्यसैनिकांनी आंदोलनांच्या वेळी “वंदे मातरम्” चा जयघोष केला.
अरविंद घोष, लाला लजपतराय, बाल गंगाधर टिळक, नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांसारख्या अनेक नेत्यांनी या गीताला भारताच्या जागृतीचे प्रतीक मानले. ब्रिटिश सत्तेला या गाण्याची ताकद जाणवली आणि त्यामुळे काही काळासाठी सार्वजनिक ठिकाणी “वंदे मातरम्” म्हणण्यावर बंदीही घालण्यात आली. तरीही या गीताने भारतीय जनतेच्या मनात स्वातंत्र्याची ज्योत प्रज्वलित ठेवली. हे गीत केवळ शब्दरचना नव्हे, तर त्या काळातील जनआंदोलनाचे शस्त्र बनले.
राष्ट्रगीताचा दर्जा आणि संवैधानिक मान्यता
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर “वंदे मातरम्” या गीताचा दर्जा ठरवण्याबाबत चर्चा झाली. अखेर 24 जानेवारी 1950 रोजी संविधानसभेने हे गीत राष्ट्रीय गीत म्हणून स्वीकारले. त्याच वेळी “जन गण मन” ला राष्ट्रगीत (National Anthem) म्हणून मान्यता देण्यात आली.
संविधानसभेच्या चर्चेत म्हटलं गेलं की, “वंदे मातरम्” या गीताने स्वातंत्र्यलढ्यात असंख्य भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे आणि त्यामुळे त्याला राष्ट्रगीताचा सन्मान मिळायला हवा. आजही “जन गण मन” आणि “वंदे मातरम्” दोन्ही गीतांना समान आदर आणि प्रतिष्ठा दिली जाते.