जेएनएन, मुंबई: प्रसिद्ध भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ, लेखक आणि विज्ञानप्रसारक डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर यांचे आज, 20 मे 2025 रोजी, पुण्यातील त्यांच्या राहत्या घरी वृद्धापकाळाने निधन झाले. ते 86 वर्षांचे होते. त्यांच्या निधनाने भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात मोठी पोकळी निर्माण झाली आहे.
शैक्षणिक आणि वैज्ञानिक कारकीर्द
डॉ. नारळीकर यांचा जन्म 19 जुलै 1938 रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील, रँग्लर विष्णू वासुदेव नारळीकर, हे बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते, तर आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या . त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून बी.एस्सी. पदवी प्राप्त केल्यानंतर केंब्रिज विद्यापीठात उच्च शिक्षण घेतले आणि तिथे पीएच.डी. तसेच एस.सी.डी. पदव्या मिळवल्या .
त्यांनी प्रसिद्ध ब्रिटिश खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्यासोबत "हॉयल-नारळीकर स्थिर स्थिती सिद्धांत" मांडला, ज्यामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय ख्याती मिळाली.1988 मध्ये त्यांनी पुण्यातील 'आंतरविद्याशाखीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र' (IUCAA) ची स्थापना केली आणि 2003 पर्यंत तेथे संचालक म्हणून कार्यरत राहिले .
साहित्यिक योगदान
डॉ. नारळीकर हे विज्ञानप्रसारक म्हणूनही ओळखले जातात. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषांमध्ये विज्ञानकथा, लघुकथा आणि विज्ञानविषयक पुस्तके लिहिली. त्यांच्या 'यक्षांची देणगी' या पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला आहे . त्यांनी 'नाविज' या टोपणनावाने विज्ञानकथा स्पर्धेत भाग घेतला होता, ज्यात त्यांची 'कृष्णविवर' ही कथा प्रथम क्रमांकावर आली होती .
पुरस्कार आणि सन्मान
1996 मध्ये युनेस्कोने त्यांना 'कलींगा पुरस्कार' प्रदान केला, जो विज्ञानप्रसारासाठी दिला जातो .या व्यतिरिक्त त्यांना इतरही पुरस्काराने गौरविण्यात आले होते.
* स्मिथ पुरस्कार (1962)
* पद्मभूषण (1965)
* ॲडम्स पुरस्कार (1967)
* कलिंग पुरस्कार (1996)
* पद्मविभूषण (2004)
* प्रिक्स ज्युल्स जॅन्सेन (2004)
* महाराष्ट्र भूषण (2010)
* साहित्य अकादमी पुरस्कार (2014)
डॉ. जयंत नारळीकर यांच्या निधनाने भारताने एक महान वैज्ञानिक, लेखक आणि विज्ञानप्रसारक गमावला आहे. त्यांच्या कार्याची प्रेरणा भविष्यातील पिढ्यांना मार्गदर्शक ठरेल. डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे केवळ खगोलशास्त्रज्ञच नव्हे, तर विज्ञानकथा, विज्ञानप्रसार आणि आत्मचरित्रात्मक लेखनाच्या माध्यमातून मराठी साहित्यविश्वातही आपली वेगळी ओळख निर्माण करणारे लेखक होते. त्यांनी मराठी, इंग्रजी आणि हिंदी भाषांमध्ये विविध प्रकारचे साहित्य लिहिले आहे.
मराठी साहित्य संपदा
विज्ञानकथा आणि कादंबऱ्या
डॉ. नारळीकर यांनी विज्ञानकथा आणि विज्ञानाधारित कादंबऱ्यांच्या माध्यमातून विज्ञानाची गोडी वाढवली. त्यांच्या काही उल्लेखनीय मराठी साहित्यकृती:
- वामन परत न आला
- यक्षांची देणगी
- अंतराळातील भस्मासुर
- प्रेषित
- व्हायरस
- अभयारण्य
- टाईम मशीनची किमया
उजव्या सोंडेचा गणपती
सूर्याचा प्रकोप
या कथांमध्ये त्यांनी विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि मानवी मूल्ये यांचा सुरेख संगम साधला आहे.
आत्मचरित्रात्मक आणि विज्ञानप्रसारक लेखन
चार नगरांतील माझे विश्व – या आत्मचरित्रात्मक पुस्तकासाठी त्यांना २०१४ मध्ये साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त झाला.
- आकाशाशी जडले नाते
- नभात हसरे तारे
- विज्ञानाची गरुडझेप
- गणितातील गमतीजमती
- विश्वाची रचना
- विज्ञानाचे रचयिते
या पुस्तकांद्वारे त्यांनी विज्ञान विषय सर्वसामान्य वाचकांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला.
इंग्रजी साहित्य
डॉ. नारळीकर यांनी इंग्रजी भाषेतही विज्ञान आणि खगोलशास्त्र विषयक अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत:
- The Return of Vaman
- The Comet
- The Adventure
- Facts and Speculations in Cosmology
- An Introduction to Cosmology
- From Black Clouds to Black Holes
- Seven Wonders of the Cosmos
या पुस्तकांमध्ये त्यांनी खगोलशास्त्रातील गुंतागुंतीचे विषय सोप्या भाषेत मांडले आहेत.
पुरस्कार आणि सन्मान
साहित्य अकादमी पुरस्कार – चार नगरांतील माझे विश्व या आत्मचरित्रासाठी.
महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार – यक्षांची देणगी या विज्ञानकथेसाठी.
अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद – 2021 मध्ये नाशिक येथे आयोजित संमेलनात.
डॉ. जयंत नारळीकर यांचे साहित्य हे विज्ञान आणि सर्जनशीलतेचा उत्तम मिलाफ आहे. त्यांच्या लेखनाने मराठी वाचकांना विज्ञानाची गोडी लावली आणि विज्ञानकथांच्या माध्यमातून नव्या कल्पनांना वाव दिला. त्यांच्या साहित्यसंपदेचा अभ्यास केल्यास विज्ञानाच्या क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानाची व्यापकता अधिक स्पष्ट होते.