जेएनएन, नवी दिल्ली. Maharashtra Day: आज महाराष्ट्र दिन! 65 वर्षांपूर्वी म्हणजेच, 1 मे 1960 रोजी मराठी भाषिकांचे स्वतंत्र महाराष्ट्र राज्य अस्तित्वात आले. हा दिवस राज्याच्या गौरवशाली इतिहासाचे, सांस्कृतिक विविधतेचे आणि संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील त्यागाचे प्रतीक ठरला. प्राचीन काळापासून ते आधुनिक विकासापर्यंत महाराष्ट्राने केलेल्या वाटचालीचा, महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक वाटचालीचा आणि योगदानाचा आढावा या विशेष लेखातून घेऊया.

महाराष्ट्राची पायाभरणी: प्राचीन ओळख

महाराष्ट्राचा इतिहास अत्यंत प्राचीन असून, शासकीय गॅझेटिअर्स आणि पुरातत्व विभागाच्या नोंदीनुसार, इसवी सन पूर्व तिसऱ्या शतकापासूनचे पुरावे आढळतात. सातवाहन (इ.स.पू. 230 - इ.स. 225), वाकाटक (इ.स. 250 - 525), चालुक्य (इ.स. 543 - 753), राष्ट्रकूट (इ.स. 753 - 982) आणि देवगिरीचे यादव (इ.स. 850 - 1334) या प्रमुख राजवंशांनी महाराष्ट्राच्या भूमीवर राज्य केले. या काळात प्रशासकीय, सांस्कृतिक आणि आर्थिक विकास साधला गेला. त्या काळी प्रतिष्ठान (पैठण) सारखी शहरे व्यापाराची महत्त्वाची केंद्रे होती. 'गाथासप्तशती' सारखी साहित्यनिर्मिती 'महाराष्ट्री प्राकृत' भाषेत झाली, जी सातवाहनांची राजभाषा होती. अजिंठा-वेरूळ येथील जगप्रसिद्ध लेणी वाकाटक आणि राष्ट्रकूट काळात कोरली गेली, जी तत्कालीन स्थापत्य आणि कला क्षेत्रातील प्रगती दर्शवतात (महाराष्ट्र शासन, सांस्कृतिक कार्य विभाग आणि पुरातत्व विभागाच्या नोंदीनुसार). या राजवंशांनी केवळ महाराष्ट्रावरच नव्हे, तर भारताच्या मोठ्या भूभागावर राज्य केले, ज्यामुळे या प्रदेशाला राजकीय आणि सांस्कृतिक महत्त्व प्राप्त झाले. या काळात विविध वंशीय आणि सामाजिक समूहांनी मिळून महाराष्ट्राच्या प्रारंभिक प्रगतीचा आणि संस्कृतीचा पाया घातला.

स्वराज्याचा हुंकार: शिवकाळ आणि मराठा सत्ता

मध्ययुगीन काळात बहामनी आणि इतर शाह्यांच्या सत्तेनंतर, 17व्या शतकात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी (इ.स. 1630-1680) रयतेचे स्वराज्य स्थापन केले. ही महाराष्ट्राच्या इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाची घटना शासकीय इतिहासात नोंदवली गेली आहे. शिवाजी महाराजांनी एक कार्यक्षम प्रशासन, महसूल व्यवस्था आणि शक्तिशाली आरमार उभारले. त्यांनी विविध जाती-धर्मांच्या लोकांना एकत्र आणून स्वराज्याचा पाया घातला, ज्यामुळे समाजाच्या रचनेत मोठे बदल घडले. अनेक डोंगरी किल्ले,हे महाराजांच्या दूरदृष्टीचे प्रतीक आहेत.  ज्यांचे संरक्षण आणि संवर्धन आज महाराष्ट्र शासनाचा पुरातत्व विभाग करतो. त्यांच्या पश्चात, मराठा साम्राज्याचा विस्तार झाला आणि मराठा साम्राज्य एक प्रमुख भारतीय शक्ती बनले. या काळात संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम यांसारख्या संतांनी सामाजिक समतेचा आणि नैतिकतेचा संदेश दिला, ज्याचा प्रभाव समाजावर खोलवर रुजला आणि मराठी भाषेच्या विकासालाही चालना मिळाली. स्वराज्याच्या स्थापनेने मराठी माणसाची अस्मिता आणि स्वत्वाची भावना अधिक दृढ झाली.

परिवर्तनाचे वारे: ब्रिटिश काळ आणि समाजजागृती
1818 मध्ये मराठा सत्तेच्या अस्तानंतर महाराष्ट्रावर ब्रिटिश राजवट आली. शासकीय नोंदी आणि गॅझेटिअर्सनुसार, या काळात प्रशासन, शिक्षण, रेल्वे आणि दळणवळण यात आधुनिक बदल झाले. मुंबई एक प्रमुख औद्योगिक आणि आर्थिक केंद्र म्हणून विकसित झाले. याच काळात महाराष्ट्रात सामाजिक सुधारणांचे मोठे पर्व सुरू झाले. महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी स्त्री शिक्षण आणि दलितोद्धारासाठी केलेले कार्य हे समाजाच्या लोकसंख्याशास्त्रीय रचनेत (विशेषतः शिक्षण आणि सामाजिक स्थितीत) बदल घडवणारे ठरले. राजर्षी शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात आरक्षणासारखे क्रांतिकारी निर्णय घेतले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दलित हक्कांसाठी आणि भारतीय संविधानाच्या निर्मितीत दिलेले योगदान अतुलनीय आहे. लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर यांनी स्वातंत्र्यलढ्याला आणि सामाजिक विचारांना दिशा दिली. या सुधारणा आणि स्वातंत्र्य चळवळीमुळे महाराष्ट्रात नवशिक्षित वर्ग उदयास आला आणि समाजाच्या विविध स्तरांमध्ये जागृती निर्माण झाली, ज्याचा परिणाम लोकसंख्येच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक प्रगतीवर झाला.

    स्वप्नपूर्ती: संयुक्त महाराष्ट्र ते आधुनिक विकासपर्व
    1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भाषावार प्रांतरचनेची मागणी जोर धरू लागली. मराठी भाषिकांचे एकसंध राज्य स्थापन करण्यासाठी 'संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ' उभी राहिली. शासकीय नोंदीनुसार, ही चळवळ केवळ वैचारिक नव्हती, तर तिला तीव्र जनआंदोलनाचे स्वरूप प्राप्त झाले होते. आचार्य अत्रे, एस. एम. जोशी, प्रबोधनकार ठाकरे, सेनापती बापट, शंकरराव देव अशा अनेक नेत्यांनी आणि सामान्य जनतेने यात मोठे योगदान दिले.

    मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी राज्यभर मोठे मोर्चे, सत्याग्रह, हरताळ आणि तीव्र निदर्शने झाली. मात्र, तत्कालीन शासनाने काही वेळा हे आंदोलन बळाचा वापर करून दडपण्याचा प्रयत्न केला, ज्यात पोलीसी कारवाई आणि गोळीबार झाला. या तीव्र संघर्षात 105 (काही शासकीय नोंदींमध्ये 106 किंवा 107 असाही उल्लेख आढळतो) आंदोलकांना आपले प्राण गमवावे लागले. या हुतात्म्यांच्या बलिदानाने आणि जनतेच्या रेट्यामुळे अखेरीस केंद्र सरकारला नमते घ्यावे लागले आणि 1 मे 1960 रोजी मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राची निर्मिती झाली.

    कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र, उत्तर महाराष्ट्र, मराठवाडा आणि विदर्भ हे भौगोलिक विभाग एकत्र आले आणि महाराष्ट्र भारताच्या नकाशावर आले. यशवंतराव चव्हाण (संदर्भ: यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान आणि शासकीय नोंदी) हे महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री बनले आणि त्यांना आधुनिक महाराष्ट्राचे शिल्पकार मानले जाते. त्यांनी कृषी, सहकार, उद्योग आणि पंचायत राज व्यवस्थेचा पाया घातला, ज्यामुळे राज्याच्या लोकसंख्येला आर्थिक आणि सामाजिक विकासाच्या संधी मिळाल्या. त्यानंतरच्या काळात महाराष्ट्राने शिक्षण, आरोग्य, पायाभूत सुविधा आणि औद्योगिक क्षेत्रात मोठी झेप घेतली आहे. मुंबई देशाची आर्थिक राजधानी बनली, तर पुणे शिक्षण आणि माहिती तंत्रज्ञानाचे केंद्र म्हणून उदयास आले. नागपूर ही उपराजधानी म्हणून विकसित झाली. महाराष्ट्राने विविधतेत एकता जपत एका प्रगतिशील राज्याची ओळख निर्माण केली आहे.

    वापरलेल्या शासकीय संकेतस्थळांची/संबंधित स्रोतांची सूची:

    • महाराष्ट्र शासनाचे गॅझेटिअर विभाग: https://gazetteers.maharashtra.gov.in/
    • महाराष्ट्र शासन, पुरातत्व व वस्तुसंग्रहालये संचालनालय: https://www.mahaarchaeology.in/
    • महाराष्ट्र शासन, सांस्कृतिक कार्य विभाग: https://cultural.maharashtra.gov.in/
    • यशवंतराव चव्हाण सेंटर (प्रतिष्ठान): https://chavancentre.org/
    • सातारा जिल्हा संकेतस्थळ: https://www.satara.gov.in/